याआधी आपण नेहरू-गांधी परिवाराच्या देशविरोधी कारवायांमध्ये छुपा हस्तक्षेप? याचा पहिला भाग पाहिला. पहिल्या भागात आपण राहुल गांधी आणि त्यांचे आंतराष्ट्रीय मंचावरचे बेजबाबदार वक्तव्य तसेच भारतविरोधी काम करणाऱ्या शक्तींसोबत त्यांची जवळीक याबद्दल पाहिले. आजच्या दुसऱ्या भागात आपण राहुल गांधींच्या आजी इंदिरा गांधी यांचे वडील पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्याबद्दल पाहणार आहोत. त्यांच्या बेफिकीर राजकारणामुळे भारतावर त्याचा कसा परिणाम झाला. तसेच त्यांच्या निर्णयामुळे भारताला आजपर्यंत कशा प्रकारे समस्यांचा सामना करावा लागला याबद्दल जाणून घेणार आहोत…

“I am the last Englishman to rule India.” असे वक्तव्य करणारे जवाहरलाल नेहरू यांचा जन्म ब्रिटिश भारतातील अलाहाबाद येथे १४ नोव्हेंबर १८८९ रोजी झाला. त्यांचे वडील मोतीलाल नेहरू हे काश्मिरी पंडित समाजाचे एक स्वनिर्मित धनाढ्य बॅरिस्टर होते. त्यांनी १९१९ आणि १९२८ मध्ये दोनदा भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे अध्यक्ष म्हणून काम केले. त्यांच्या आई, स्वरूप राणी थुस्सू या लाहोरमध्ये स्थायिक झालेल्या एका सुप्रसिद्ध काश्मिरी ब्राह्मण कुटुंबातून आल्या होत्या. एकंदरीतच लहानपणापासूनच पंडित नेहरू हे सोन्याचा चमचा तोंडात घेऊन जन्माला आलेले, त्यानंतर वडिलांनी मुलाला सेटल करण्यासाठी राजकारणात प्रवेश करून दिला. पुढे १९४६ मध्ये ते स्वतंत्र भारताचे पहिले पंतप्रधान झाले. त्यांच्या जागी सरदार वल्लभाई पटेल हे पंतप्रधान पदासाठी प्रबळ दावेदार असताना पंडित नेहरूंना पंतप्रधान करण्यात आले.

महात्मा गांधींनी १९३५ पासूनच स्पष्ट केले होते की, जवाहरलाल नेहरू हे त्यांचे उत्तराधिकारी राहतील. १९४२ च्या भारत छोडो आंदोलनादरम्यान महात्मा गांधींनी याबद्दल अधिकृतरित्या घोषणा देखील केली. गांधींच्या याच पाऊलाने घराणेशाहीला प्रोत्साहन दिले. तेव्हापासून आज पर्यंत काँग्रेस मध्ये कोणताही बदल नाही. आजही पक्षात अनेक मोठे नेते असताना राहुल गांधींना पक्षाचा अध्यक्ष बनवणे हे कुठेतरी घराणेशाहीला बढावा देण्यासारखे आहे.

१९४६ मध्ये देशाचे पंतप्रधान झाल्यानंतर नेहरूंनी असे काही निर्णय घेतले त्याचे पडसाद आजही दिसून येत आहेत. नेहरू-गांधी परिवाराच्या देशविरोधी कारवायांमध्ये छुपा हस्तक्षेप? या सिरीजच्या दुसऱ्या भागात आपण दूरदृष्टीची कमतरता असलेले पंडित जवाहरलाल नेहरू यांचे काही विवादित निर्णय पाहणार आहोत ज्यामुळे भारताचा इतिहास पूर्णपणे बदलला….

नेहरू पंतप्रधान झाल्यानंतर दुसऱ्याच वर्षी, १९४७ मध्ये पाकिस्तानने काश्मीरवर हल्ला केला तेव्हा काश्मीरचे भारतात विलीनीकरण हा नेहरूंनी हाताळलेला सर्वात वादग्रस्त मुद्दा होता. काश्मीरशी वैयक्तिक प्रेम असलेले नेहरू यांनी भारताचे शेवटचे व्हाइसरॉय लॉर्ड माउंटबॅटन यांच्या सूचनेला मान्यता दिली की, संपूर्ण प्रदेश मुक्त करण्यासाठी निर्णायक लष्करी कारवाई करण्याऐवजी हा विषय संयुक्त राष्ट्रांकडे पाठवावा. त्यांनी काश्मीरच्या लोकांना जनमत चाचणीचे आश्वासनही दिले. जे कधीच घडले नाही. यामुळे भारत आणि पाकिस्तानमध्ये काश्मीरची फाळणी झाली, ज्यामुळे एक दीर्घकाळ चालणारा संघर्ष सुरू झाला ज्यामध्ये हजारो लोकांचे बळी गेले आणि तेव्हापासून द्विपक्षीय संबंध ताणले गेले. या काळात जर नेहरूंनी काश्मीरबाबत योग्य भूमिका घेतली असती तर आज संपूर्ण काश्मीर हा भारताकडे असता. असे अनेकांचे मत आहे.

दुसरे म्हणजे नेहरूंचे परराष्ट्र धोरण अलिप्ततेच्या तत्त्वावर आधारित होते. ज्याचा उद्देश सर्व देशांशी, विशेषतः आशिया आणि आफ्रिकेतील नव्याने स्वतंत्र झालेल्या राष्ट्रांशी मैत्रीपूर्ण संबंध राखणे होता. “हिंदी-चिनी भाई भाई” या घोषणेवर आधारित त्यांनी चीनशी विशेष संबंध प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला. चीनच्या विस्तारवादी योजना आणि आक्रमकतेबद्दल त्यांच्याच गुप्तचर आणि संरक्षण अधिकाऱ्यांनी दिलेल्या इशाऱ्यांकडे त्यांनी दुर्लक्ष केले. १९५० मध्ये चीनने तिबेटवर केलेला कब्जा आणि ईशान्य आणि पश्चिमेकडील भारतीय प्रदेशांवरील त्यांच्या दाव्यांना प्रभावीपणे प्रतिसाद देण्यात ते अपयशी ठरले. त्यांनी चीनच्या लष्करी क्षमता आणि तयारीलाही कमी लेखले. यामुळे १९६२ च्या चीनसोबतच्या युद्धात भारताचा अपमानजनक पराभव झाला, ज्यामुळे नेहरूंची प्रतिमा पूर्णपणे ढासळली होती. नेहरूंनी चीनशी व्यवहार करण्यात केलेली चूक आजही भारताला महागात पडत आहे. त्यावेळी जर नेहरूंनी चीनविरुद्ध कठोर भूमिका घेतली असती तर आज परिस्थिती वेगळी असती. असे मत अभ्यासकारकांचे आहे.

तिसरे म्हणजे नेहरूंवर देशाच्या संरक्षण आणि सुरक्षेकडे दुर्लक्ष केल्याचाही आरोप आहे. त्यांनी सशस्त्र दलांच्या आधुनिकीकरण आणि विस्ताराकडे पुरेसे लक्ष दिले नाही. त्यांनी अणु आणि क्षेपणास्त्र तंत्रज्ञानाच्या विकासात पुरेशी गुंतवणूक केली नाही, यामुळे भारताला त्याच्या शेजारील देशांकडून, विशेषतः चीन आणि पाकिस्तानकडून, अनेकदा धोक्यांचा सामना करावा लागत होता. नेहरू एक मजबूत गुप्तचर नेटवर्क आणि सुसंगत सुरक्षा सिद्धांत तयार करण्यात देखील अपयशी ठरले. देशाच्या वेगवेगळ्या भागात फुटीरतावादी आणि अतिरेकी चळवळींच्या उदयाकडेही त्यांनी दुर्लक्ष केले, जसे की नागा बंड, द्रविड चळवळ आणि नक्षलवादी बंड. आणि म्हणून त्यांच्यावर, ते देशाचे रक्षण करण्यात कमकुवत आणि बेजबाबदार होते. असे आरोप करण्यात आले.

चौथे म्हणजे बहुसंख्य समुदायाचे म्हणजेच हिंदूकडे दुर्लक्ष करत अल्पसंख्याकांचे, विशेषतः मुस्लिमांचे, तुष्टीकरण करण्याच्या नेहरूंच्या धोरणाबद्दलही त्यांच्यावर अनेकदा टीका होते. स्वातंत्र्यापूर्वी मुस्लिमांसाठी स्वतंत्र मतदारसंघ आणि आरक्षणाच्या मागणीला त्यांनी पाठिंबा दिला, ज्यामुळे भारताच्या फाळणीला हातभार लागला. त्यांनी समान नागरी कायदा लागू करण्यासही विरोध केला. ज्यामुळे सर्व नागरिकांना, त्यांचा धर्म कोणताही असो, समान हक्क आणि न्याय मिळण्यापासून वंचित राहावे लागले. ज्याचा परिणाम आजही दिसत आहे. मुस्लिम महिलांविरुद्ध भेदभाव करणाऱ्या मुस्लिम वैयक्तिक कायद्याला कायम ठेवण्याचेही त्यांनी समर्थन केले. त्यांनी हिंदू मंदिरे आणि संस्थांच्या कारभारातही हस्तक्षेप केला बी त्यांचे व्यवस्थापन आणि संसाधने राज्याला ताब्यात घेण्याची परवानगी दिली.

दरम्यान, नेहरूंवर अनेकदा भारतात घराणेशाहीचे राजकारण आणि घराणेशाहीला प्रोत्साहन देण्याचा आरोप केला जातो. त्यांनी त्यांची मुलगी इंदिरा गांधी यांना त्यांचा उत्तराधिकारी म्हणून तयार केले आणि १९५९ मध्ये त्यांना काँग्रेस पक्षाचे अध्यक्ष म्हणून नियुक्त केले. महत्त्वाच्या पदांसाठी त्यांनी गुणवत्तेपेक्षा आणि क्षमतेपेक्षा आपल्या निष्ठावंतांना आणि नातेवाईकांना प्राधान्य दिले. पक्ष आणि सरकारमध्ये दुसऱ्या फळीचे नेतृत्व निर्माण करण्यातही ते अपयशी ठरले. त्यांची घराणेशाहीची प्रवृत्ती त्यांच्या मुलीने आणि नातूने चालू ठेवली, ज्या भारताच्या पंतप्रधानही झाल्या, आणि त्यांच्या पणतूनेही घराणेशाहीचे राजकारण पुढे चालू ठेवले. जे काँग्रेस पक्षाचे सध्याचे नेते आहेत.

नेहरूंच्या वादग्रस्त निर्णयांचा देशावर कसा परिणाम झाला याचा उल्लखे रजनीकांत पुराणिक यांचे ‘नेहरूज १२७ हिस्टॉरिकल मिस्टेक्स’ या पुस्तकात लिहिण्यात आले आहे. या पुस्तकात स्वतंत्र भारताच्या पहिल्या पंतप्रधानांच्या छोट्या-मोठ्या चुकांवर प्रकाश टाकला आहे.

रजनीकांत पुराणिक यांनी नेहरूंच्या निर्णयासंबंधित अनेक घटना आपल्या पुस्तकात लिहिल्या आहेत. तसेच त्यांच्या निर्णयाचे परिणाम भारतावर कसे झाले हे देखील त्यात लिहिले आहे. पुराणिक यांनी नेहरूंचा काँग्रेस नेते ते भारताचे पंतप्रधान इथपर्यंतचा प्रवास आपल्या पुस्तकात मांडला आहे.

पुराणिक यांनी स्वातंत्र्यपूर्व काळापासून ते संस्थानांचे एकीकरण, बाह्य आणि अंतर्गत सुरक्षा, परराष्ट्र धोरण, शैक्षणिक आणि सांस्कृतिक गैरव्यवस्थापन, वाईट प्रशासन आणि अर्थव्यवस्था अशा अनेक मुद्द्यांवर नेहरूंनी घेतलेली भूमिका या पुस्तकात मांडण्यात आली आहे. या पुस्तकात नेहरूंशी संबंधित सर्व घटनांचा उल्लेख आहे. चूक कुठे आणि कशी झाली याची कारणे स्पष्टपणे यात सांगितली आहेत. जसे की पक्षातील इतर दिग्गजांना दुर्लक्ष करून स्वतः अध्यक्ष होण्यासाठी आक्रमक मोहीम चालवणे, काश्मीरवरील दिरंगाई, चीनच्या बाबतीत हिमालयातील एक भयानक चूक, ईशान्येकडे दुर्लक्ष, राज्यांची अव्यवस्थित निर्मिती, इतिहासातील विकृती दुरुस्त न करण्याच्या हलगर्जीपणापासून, समाजवादी आग्रहामुळे अर्थव्यवस्थेला झालेल्या धक्क्यापर्यंत, गोव्याच्या विलंबित मुक्ततेपर्यंत, ज्याचा उल्लेख पंतप्रधान मोदींनी अलीकडेच केला होता.

दरम्यान, आता पुढच्या भागात म्हणजेच भाग ३ मध्ये आपण आयत्या पिठावर रेगोटे ओढणाऱ्या राजकारणी नेहरूंच्या कन्या इंदिरा गांधी यांच्याबद्दल बोलणार आहोत…