२१ जून २०२५ रोजी, काँग्रेस नेते राहुल गांधी यांनी दिल्लीतील नेहरूप्लेस येथे दोन तंत्रज्ञांशी संवाद साधताना केंद्र सरकारच्या ‘मेक इन इंडिया’ उपक्रमावर टीका केली, त्याला अपयशी ठरवले आणि या अतंर्गत होणारे उत्पादन विक्रमी नीचांकी पातळीवर असल्याचा दावा केला.  त्यांनी एक्स वर व्हिडिओ शेअर केला. यामध्ये त्यांनी पंतप्रधान मोदींच्या महत्त्वाकांक्षी ‘मेक इन इंडिया’ योजनेवर प्रश्न उपस्थित केले.

व्हिडिओ पोस्ट करताना त्यांनी मेक इन इंडिया योजनेवर लिहिले की देशात उत्पादन वाढवण्याचा दावा केला जात आहे, परंतु उत्पादन विक्रमी नीचांकी पातळीवर आहे. कोणतीही आकडेवारी न देता राहुल गांधी यांनी केलेले हे वक्तव्य पूर्णपणे चुकीचे आहे.

२०१४ मध्ये ‘मेक इन इंडिया’ लाँच झाल्यापासून देशांतर्गत उत्पादनात भारताची उल्लेखनीय प्रगती या लेखामध्ये मांडण्यात आली आहे. त्यात २०१४ च्या पातळीच्या तुलनेत लक्षणीय वाढ झालेल्या आणि आता देशांतर्गत उत्पादनाच्या बाबतीत खूप पुढे असलेल्या मुख्य १० क्षेत्रांमधील उल्लेखनीय प्रगतीवर  प्रकाश टाकण्यात आला आहे.

भारताने आपला वेगवान आर्थिक विकास कायम ठेवला असून, जागतिक उत्पादन केंद्र बनण्यासाठी भारत सक्रियपणे पावले उचलत आहे, असे निरीक्षण जागतिक वित्तीय सेवा कंपनी ‘लाझार्ड’ने आपल्या ताज्या अहवालात नोंदवले आहे.

१. ९७% उत्पादनाच्या टक्केवारीसह भारत जागतिक मोबाइल उत्पादन केंद्र म्हणून उदयास येत आहे

गेल्या काही वर्षांपासून भारतात मोबाइल फोन उत्पादनात तेजी दिसून येत आहे. २०१४-१५ मध्ये देशांतर्गत उत्पादन फक्त २५% देशांतर्गत मागणी पूर्ण करत होते ते २०२३-२४ मध्ये ९७% पर्यंत वाढले आहेजे ४.१ लाख कोटी रुपयांपर्यंत पोहोचले आहे. तर निर्यात २०२२-२३ मध्ये ९१% आणि २०२३-२४ मध्ये आणखी ४२% वाढून १५.६ अब्ज डॉलर्सवर पोहोचली आहे.

 ज्यामुळे स्मार्टफोनसाठी करण्यात येत असलेल्या उत्पादनामध्ये  भारताचा चौथा सर्वात मोठा निर्यातदार बनला आहे.२०० हून अधिक कारखाने आणि पीएलआय योजना आणि मेक इन इंडिया सारख्या मिळालेल्या मजबूत सरकारी पाठिंब्यामुळे ,  2014 मध्ये देशातील फक्त दोन कारखाने मोबाईल फोन बनवत होते. आता 200 हून अधिक कारखाने मोबाईल बनवत आहेत.भारत आता जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचा मोबाइल फोन उत्पादक बनला आहे.आपल्या देशात सध्या ३०० मोबाईल उत्पादन प्रकल्प आहेत जे दरवर्षी ३२५ ते ३३० दशलक्ष फोनचे उत्पादन करतात.

२. भारताची संरक्षण निर्यात १० वर्षांत ३१ पटीने वाढली, २०२३-२०२४ मध्ये ₹२१,०८३ कोटींवर पोहोचली

भारताची संरक्षण आणि अवकाश क्षेत्रातील निर्यात २०२३-२४ मध्ये ₹२१,०८३ कोटी या सर्वकालीन उच्चांकावर पोहोचली, जी मागील वर्षाच्या तुलनेत ३२.५% वाढ दर्शवते. गेल्या दशकात, या निर्यातीत ३१ पट वाढ झाली आहे

ज्यात खाजगी क्षेत्राचे योगदान ६०% आणि संरक्षण पीएसयूचे योगदान ४०% आहे. दोन दशकांच्या तुलनेत निर्यात २००४-१४ मध्ये ₹४,३१२ कोटींवर पोचली होती. ती २०१४-२४ मध्ये ₹८८,३१९ कोटींवर पोहोचली आहे. आर्थिक वर्ष २४ मध्ये संरक्षण निर्यात परवानग्यांची संख्या १,५०७ पर्यंत वाढली, जी संरक्षण उत्पादनात भारताच्या वाढत्या जागतिक उपस्थितीला अधोरेखित करते.

२०१५ ते २०१९ दरम्यान, भारत जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचा सर्वात मोठा शस्त्रास्त्र आयातदार म्हणून ओळखला जात होता. तथापि, त्यानंतर चित्र बदलले आहे, आता आर्थिक सर्वेक्षणात असे नमूद केले आहे की “भारत शस्त्रास्त्र आयातदारापासून अव्वल २५ शस्त्रास्त्र निर्यात करणाऱ्या राष्ट्रांच्या यादीत स्थान मिळवण्याकडे वळला आहे.”

एरोस्पेस अर्थात अंतराळ क्षेत्र आणि संरक्षण निर्मितीसाठी महाराष्ट्र हे प्रमुख ठिकाण म्हणून उदयास येत आहे. महाराष्ट्र सरकार 330 कोटी रुपयांच्या महाराष्ट्र संरक्षण आणि एरोस्पेस व्हेंचर फंडस यासारख्या स्टार्टअप फंडच्या माध्यमातून संरक्षण क्षेत्रातील वाढीस चालना देत आहे. नागपूर हे संरक्षण आणि एरोस्पेसचे केंद्र म्हणून विकसित होत आहे.

३. उत्पादन आणि जागतिक मागणीमुळे भारताच्या माल निर्यातीत गेल्या दशकात जोरदार वाढ दिसून आली

भारताची माल क्षेत्रातील निर्यात २०१३-१४ मधील $३१४ अब्ज वरून २०२३-२४ मध्ये $४३७.१ अब्ज झाली, जी गेल्या दशकात स्थिर वाढ दर्शवते. ही जवळजवळ  ४०% दिसणारी वाढ भारताच्या उत्पादन क्षेत्राच्या बळकटीकरणाचे प्रतिबिंब आहे, ज्याला मेक इन इंडिया आणि उत्पादन लिंक्ड इन्सेन्टिव्ह योजनेसारख्या सरकारी उपक्रमांचे समर्थन आहे, केंद्र सरकारकडून निर्यात विविधीकरणावर लक्ष केंद्रित करण्यात आले असून परदेशी व्यापार वाढवण्यात मोठी भूमिका बजावली आहे.भारत सध्या जवळपास २०० हुन जास्त देशांबरोबर निर्यात व्यापार करतो. भारताच्या भौगोलिक आणि हवामानविषयक परिस्थितीमुळे भारतातून कृषी उत्पादने निर्यात होतात. ज्यामध्ये कृषी उत्पादने,खनिजे तयार कपडे, चामड्याच्या वस्तू, हस्तकलेच्या वस्तू, दागदागिने, रसायने यांचा समावेश आहे.

४. आर्थिक वर्ष २०२४-२५ मध्ये भारताची औषध निर्यात $३०.४७ अब्जवर पोहोचली

भारताच्या औषध निर्यातीत आर्थिक वर्ष २०२४-२५ मध्ये स्थिर वाढ दिसून आली, ती $३०.४७ अब्जवर पोहोचली आहे.तसेच ती मागील वर्षीच्या $२७.८५ अब्जपेक्षा ९.३९% जास्त आहे, जी जवळजवळ ११.९% वाढली आहे. गेल्या दशकात, भारताची औषध निर्यात २०१३-१४ मधील ₹९०,४१५ कोटींवरून दुप्पट होऊन २०२२-२३ मध्ये ₹२,०४,११० कोटी झाली आहे, जी या क्षेत्राची लवचिकता आणि जागतिक मागणी आणि उद्योग विस्तार दर्शवते.

गेल्या आर्थिक वर्षात भारताच्या औषध निर्यातीमध्ये  इतर राष्ट्रांमध्ये यूके, ब्राझील, फ्रान्स आणि दक्षिण आफ्रिका यांचा समावेश होता.

५. भारताची अभियांत्रिकी निर्यात एका दशकात ६०% वाढली, १०९.३२ डॉलर्सवर पोहोचली

२०१४ पासून भारताची अभियांत्रिकी वस्तूंची निर्यात ६०% वाढली आहे, जी आर्थिक वर्ष २०१३-१४ मधील ६२.२६ अब्ज डॉलर्सवरून आर्थिक वर्ष २०२३-२४ मध्ये १०९.३२ अब्ज डॉलर्सवर पोहोचली आहे, जी ‘मेक इन इंडिया’ उपक्रमाच्या यशाचे आणि ‘केंद्रित धोरणात्मक पाठिंब्याचे’ प्रतिबिंब आहे. ही वाढ व्यापक औद्योगिक वाढीशी सुसंगत आहे, कारण एप्रिल २०२५ मध्ये एकूण औद्योगिक उत्पादनात २.७% वाढ आणि उत्पादन उत्पादनात ३.४% वाढ झाली. यंत्रसामग्री आणि ‘भांडवली वस्तू’ सारख्या प्रमुख क्षेत्रांनी यात आघाडी घेतली, जी भारतीय अभियांत्रिकी उत्पादनांसाठी मजबूत गुंतवणूक, रोजगार निर्मिती आणि जागतिक मागणीचे संकेत देते.भारतीय निर्यातीत अव्वल योगदान देणाऱ्या अभियांत्रिकी निर्यातीमध्ये वाहतूक उपकरणे, भांडवली वस्तू, इतर यंत्रसामग्री/उपकरणे आणि कास्टिंग, फोर्जिंग आणि फास्टनर्स यांसारखी हलकी अभियांत्रिकी उत्पादने यांचा समावेश आहे

६. भारताची कृषी निर्यात एका दशकात दुप्पट झाली, २०२३-२४ मध्ये ४८.१५ अब्ज डॉलर्सवर पोहोचली

गेल्या दशकात भारताच्या कृषी निर्यातीत मोठी वाढ झाली आहे, जी २०१३-१४ मधील २२.७० अब्ज डॉलर्सवरून २०२३-२४ मध्ये ४८.१५ अब्ज डॉलर्सवर पोहोचली आहे. २०२२-२३ मध्ये सर्वाधिक वाढ नोंदवण्यात आली, जेव्हा कृषी निर्यात ५३.१ अब्ज डॉलर्सच्या सर्वकालीन उच्चांकावर पोहोचली. ही वाढ तांदूळ, मसाले, कॉफी यासारख्या उत्पादनांच्या मागणीमुळे झाली.भारत जगातील आघाडीच्या कृषी निर्यातदारांपैकी एक बनला आहे.भारताच्या कृषी उत्पादनांचे सर्वात मोठे आयातदार देश अमेरिका, चीन, बांग्लादेश,आखाती देश, व्हिएतनाम, सौदी अरेबिया, इंडोनेशिया, नेपाल, ईराण आणि मलेशिया हे आहेत. या सर्व देशांपिंकी बहुतांशी देशात केल्या जाणाऱ्या निर्यातीत वाढ झाल्याचे आढळले आहे.

७. २०२५ मध्ये भारताची ऑटो निर्यात २०१४ पेक्षा जवळजवळ १० पट वाढली

भारताची ऑटोमोबाईल निर्यात २०२४-२५ मध्ये जोरदार वाढली. जी २०२३-२४ मधील ४५ लाख युनिट्सवरून ५३.६ लाख युनिट्सपर्यंत पोहोचली.

२०१३-१४ च्या ५.५ लाख युनिट्सच्या तुलनेत मोठी वाढ आहे. दुचाकी वाहनांनी ४१.९८ लाख युनिट्सची निर्यात केली, त्यानंतर देशातून ७.७० लाख प्रवासी वाहने, ३.११ लाख तीन चाकी वाहने आणि ८१,००० व्यावसायिक वाहने निर्यात झाली.

 महत्वाची गोष्ट म्हणजे संपूर्ण भारतातील एकूण इलेक्ट्रिक व्हेईकल वाहनांच्या विक्रीपैकी 12 पूर्णांक 6 टक्के वाटा महाराष्ट्राचा आहे सुमारे 3 कोटी 4 लाख कामगार महाराष्ट्रात ऑटोमोबाईल आणि ऑटो कंपोनंट उत्पादकांशी निगडीत काम करत आहेत.

याशिवाय, स्कोडा ऑटो फोक्सवॅगन इंडिया प्रायव्हेट लिमिटेड (एसएव्हीडब्ल्यूआयपीएल) ने 2023 मध्ये सांगितल्याप्रमाणे  कंपनीच्या पुण्यातील चाकण येथे उत्पादित केलेल्या कारच्या निर्यातीने 600,000 युनिट्सचा टप्पा ओलांडला आहे.

८.भारतातील अंतराळ स्टार्ट-अप इकोसिस्टममध्ये एका दशकात वाढ

भारताच्या अंतराळ स्टार्ट-अप क्षेत्राने गेल्या दशकात भरारी घेतली आहे, २०१४ मध्ये फक्त १ स्टार्ट-अप होता तो २०२३ पर्यंत १८९ पर्यंत पोचला आहे. या क्षेत्रातील गुंतवणुकीतही १२४.७ दशलक्ष डॉलर्सची वाढ झाली आहे. भारतीय अंतराळ धोरण २०२३ ने खाजगी कंपन्यांना अंतराळ क्रियाकलापांच्या सर्व क्षेत्रात सक्रियपणे सहभागी होण्यासाठी दरवाजे उघडले आहेत. परिणामी, अनेक स्टार्ट-अप आता त्यांचे स्वतःचे उपग्रह तयार करत आहेत आणि प्रक्षेपित करत आहेत, उपग्रह-आधारित संप्रेषणाचा शोध घेत आहेत आणि इस्रो कॅम्पसमध्ये लॉन्चपॅड आणि मिशन नियंत्रण केंद्र देखील स्थापित करत आहेत.

९. भारतातील सिमेंट क्षेत्रातील निर्यात  एका दशकात ६७% वाढली

भारताचा सिमेंट उद्योग, बांधकाम आणि रिअल इस्टेट क्षेत्रांचा कणा आहे.त्याची आर्थिक उलाढाल आर्थिक वर्ष २४ मध्ये ४२७ दशलक्ष टन होती.  भारताने २०१३-२०१४ मध्ये २५६ दशलक्ष टन सिमेंटचे उत्पादन केले. ही वाढ मुख्यत्वे सरकारच्या आर्थिक वर्ष २५ मध्ये वाटप केलेल्या ११.११ लाख कोटी रुपयांच्या मजबूत पायाभूत सुविधा निधीमुळे झाली आहे. जगातील दुसऱ्या क्रमांकावर असलेल्या सर्वात मोठा सिमेंट उत्पादक भारताची स्थापित क्षमता ६२२ दशलक्ष टन आहे.

सिस्टीमॅटिक्स रिसर्चच्या अहवालानुसार, भारतीय सिमेंट उद्योगात आर्थिक वर्ष २०२६ मध्ये मागणीत ६-७.५% वाढ होण्याची अपेक्षा आहे, जी केंद्र सरकारच्या नेतृत्वाखाली पायाभूत सुविधा आणि गृहनिर्माण क्षेत्रातील मजबूत गतीमुळे होऊ शकते.

१०. भारताच्या खेळण्यांच्या निर्यातीत गेल्या दशकात २३९% ची स्थिर आणि उल्लेखनीय वाढ

गेल्या दशकात भारताच्या खेळण्यांच्या उद्योगात मोठी वाढ झाली, जी २०१४-२०१५ मधील $९६.१७ दशलक्ष वरून २०२२-२३ पर्यंत $३२५ दशलक्ष वर पोचल्याचे दिसून आले. खेळण्यांच्या आयातीत ५२% पेक्षा जास्त घट झाली, तर निर्यातीत २३९% वाढ झाली. खेळण्यांच्या उत्पादनात स्थानिक पातळीवर मिळवलेल्या साहित्याचा वाटा ३३% वरून ८८% पर्यंत वाढला आणि देशांतर्गत खेळण्यांच्या उत्पादन युनिट्सची संख्या दुप्पट झाली. खेळण्यांच्या उत्पादकांना राष्ट्रीय खेळण्यांसाठी कृती आराखडा यासारख्या सरकारी उपक्रमांद्वारे वार्षिक १०% स्थिर वाढ शक्य झाली.

गेल्या अनेक दशकांपासून चीनने खेळणी बाजारात आपले वर्चस्व निर्माण केले होते. दरम्यान भारतातही ८० टक्के खेळणी चीनमधून आयात होत असे, पण आज परिस्थिती बदलली आहे.  जगभरातील मोठ्या कंपन्यांनी देखील भारतीय बनावटीचे खेळणे खरेदी करण्यास पसंत केले आहे.  मोदी सरकारने स्वदेशी खेळण्यांना चालना देण्यासाठी अनेक पावले उचलली आहेत.

टॉय असोसिएशन ऑफ इंडियाच्या म्हणण्यानुसार सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योगांना प्रोत्साहन दिल्यामुळे गुजरात खेळणी निर्मितीचे हब बनले आहे.

 ‘मेक इन इंडिया’ हे धोरण केवळ घोषणाबाजी नसून, गेल्या दहा वर्षांत भारताच्या उत्पादन क्षेत्रातील अभूतपूर्व प्रगतीचे अभिमानास्पद चित्र आहे. .मेक इन इंडिया’मुळे देशात नवे स्टार्टअप्स तयार झाले, ‘एफडीआय’ वाढला तसेच  स्थानिक उद्योगांना आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत उतरविण्याचे मार्ग खुले झाले. गेल्याच वर्षी  २०२३-२४ मध्ये एक लाख, ८० हजार नवीन कंपन्यांची नोंदणी भारतात झाली. हे सगळे स्पष्ट आणि डोळ्यासमोर असून जर राहुल गांधी ते बघू शकत नसतील.  तर एकतर त्यांना अर्थशास्त्र समजत नाही,किंवा त्यांना ते समजून घ्यायचे नाही असे म्हणावे लागेल.