वैष्णव पंथातील एक प्रमुख नाव आणि विशिष्टाद्वैत या मताचे प्रमुख आचार्य श्री रामानुजाचार्य हे दक्षिण भारतातील प्रमुख संतांपैकी एक. वैशाख शु. ६ शके १०५९ ही त्यांची जयंती.
आद्य शंकराचार्य आणि रामानुजाचार्य यांच्यात तीनशे वर्षांचे अंतर होते. चेन्नईपासून सु. ४५ किमी. अंतरावर श्रीपेरुंबूदूर (भूतपुरी) हे छोटे गाव हे रामानुजाचार्यांचे जन्मस्थान.
कांजीवरम येथील यादवप्रकाश यांच्याकडे त्यांनी वेदांचे अध्ययन केले, मात्र स्वयंप्रज्ञ असल्यामुळे त्यांचे गुरुंशी पटले नाही. प्रथमपासूनच त्यांचा कल यामुनाचार्य यांच्या विशिष्टाद्वैताकडे होता. त्यामुळे त्यांनी अळवारांच्या (तमिळ संतांची परंपरा) प्रबंधांचें कांचीपूर्ण व महापूर्ण या दोन थोर पुरुषांजवळ अध्ययन केले. रामानुजाचार्यांच्या अगोदर सु. ६०० वर्षांपासून आळवार हा वैष्णव साधुसंतांचा संप्रदाय तमिळनाडूत होता. त्यांचे तमिळ भाषेतील उच्च धार्मिक आशय असलेले साहित्य होते. त्यांना ‘प्रबंध’ म्हणतात. या प्रबंधांना वेदांच्या बरोबरीने महत्त्व होते म्हणून त्यांना ‘द्राविड वेद’ असेही म्हटले जाते.
रामानुज मनाने उदार व श्रद्धावान् असून अतिशय बुद्धिमान होते. सर्व दर्जाच्या व जातींच्या लोकांना त्यांनी भक्तिमार्गास जोडले. अत्यंजांनासुद्धा त्यांनी जवळ केले. रामानुजाचार्य यांच्या शिष्य परम्परेतूनच रामानंद हे मोठे आचार्य झाले. पुढे समतेचा पुरस्कार करणारे कबीर, रैदास आणि सूरदास हे संत याच रामानंदांचे शिष्य होत. म्हणूनच एक प्रकारे सनातन धर्माच्या समतावादी तत्त्वज्ञानाचे ते अग्रणी होत, असे म्हटले तरी वावगे ठरणार नाही.
कावेरी तीरावर यामुनाचार्यांच्या अंत्यविधीचा समारंभ हजारों वैष्णव करीत असलेले पाहून त्यांना खेद झाला. ब्रह्मसूत्रावर भाष्य लिहावे ही यामुनाचार्यांची शेवटची इच्छा होती. ती इच्छा पूर्ण करण्याची प्रतिज्ञा रामानुजांनी केली. हे भाष्य लिहून त्यांनी भक्तिमार्गाला ज्ञान व कर्म यांच्यापेक्षा अधिक माहात्म्य प्राप्त करून दिले.
यानंतर कुरेश, दशरथी, गोविंदयति, गोविंदभट्ट, यज्ञमूर्ति असे अनेक शिष्य त्यांच्याभोंवती गोळा झाले. ‘वेदार्थसंग्रह’ या ग्रंथांत रामानुज यांनी आपले तत्त्वज्ञान मांडले आहे. उपनिषदांतील तत्त्वज्ञान द्वैतपर आहे, अशी मांडणी त्यांनी केली. वेदांत- सूत्रांवरील ‘भाष्य’ हा त्यांचा प्रमुख ग्रंथ. याशिवाय ‘वेदांतसार’, ‘वेदांत- दीप’, ‘ गीताभाष्य’ असे अनेक ग्रंथ रामानुजांनी लिहिलेले आहेत.
श्रीरंगम्, कुंभकोणम, तिरुमंगाई, मलबार, त्रावणकोर, गिरनार, द्वारका, मथुरा, बद्रिनारायण अशा भारतातील सर्व पवित्र क्षेत्री भ्रमण करून त्यांनी आपल्या तत्त्वांचा प्रसार केला.
महाराष्ट्रातील महामहोपाध्याय वासुदेवशास्त्री अभ्यंकर यांनी ‘अद्वैतामोदः ‘ या ग्रंथात रामानुजांच्या तत्त्वज्ञानाचे निरुपण केले आहे.
