राष्ट्रीय युद्ध स्मारक : देशाच्या शूर सैनिकांच्या स्मृतींच्या शौर्यगाथा

नवी दिल्ली : स्वातंत्र्याचा अमृत महोत्सव सांगता सोहळ्यानिमित्त केंद्र सरकारच्या सूचनेनुसार राज्यात ‘मेरी माटी मेरा देश’ अर्थात ‘माझी माती माझा देश’अभियान 09 ऑगस्ट, 2023 पासून सुरु झाले आहे. या सांगता सोहळ्याच्या निमित्त राज्यात ‘मिट्टी को नमन, वीरों का वंदन’ या घोषवाक्यासह देशभर आयोजित ‘मेरी माटी- मेरा देश’ अभियानाची सुरुवात झाली आहे. राज्यात ग्रामपंचायत, तालुकास्तर, जिल्हास्तरावर विविध उपक्रम यानिमित्त आयोजित केले जात आहेत. देशासाठी बलिदान दिलेल्या शहीद शूरवीरांच्या स्मृतींना उजाळा देण्यासाठी आणि नमन करण्यासाठी हे अभियान राबविण्यात येत आहे. या अभियानांतर्गत शहिदांच्या कार्याचे स्मरण करण्यासाठी राजधानीत बांधण्यात आलेल्या ‘राष्ट्रीय युद्ध स्मारक’ या महान व ऐतिहासिक वास्तूचा इतिहास, त्याची वैशिष्ट्ये आणि महत्त्‍वाची ओळख करून देणारा  तसेच देशाच्या शूर सैनिकांच्या स्मृतींच्या शौर्यगाथाविषयी महत्त्वपूर्ण माहितीपर लेख:

राष्ट्रीय युद्ध स्मारक

भारत ही नेहमीच महान वीरांची भूमी राहिली आहे. देशाची एकता आणि अखंडता अबाधित ठेवण्यासाठी आपल्या वीर जवानांनी नेहमीच सर्वोच्च बलिदान देऊन देशाची आन बान शान राखली आहे. आपल्या देशाने वीरांना नेहमीच सर्वोच्च सन्मान दिला आहे.

यामुळेच आपल्या देशातील शूर शहिदांच्या स्मरणार्थ केंद्र सरकारने राष्ट्रीय युद्ध स्मारक बांधले आहे. आपल्या सैनिकांच्या बलिदानाचे स्मरण करण्यासाठी आणि आपल्या देशाच्या वीरांच्या शौर्याला आदरांजली वाहण्यासाठी राष्ट्रीय युद्ध स्मारक बांधण्यात आले आहे.

राष्ट्रीय युद्ध स्मारकाचा इतिहास

इंग्रजांनी 1931 मध्ये देशातील हुतात्म्यांच्या स्मृतीला श्रद्धांजली म्हणून आणि सैनिकांच्या बलिदानाची आणि धैर्याची आठवण म्हणून इंडिया गेट बांधले होते. दुसरे महायुद्ध आणि तिसऱ्या अँग्लो-अफगाण युद्धात 83,000 पेक्षा अधिक भारतीय सैनिकांनी आपले प्राण दिले, त्यापैकी इंडिया गेटवर 13,516 शहिदांची नावासह नोंद आहे.

इंग्रजांच्या राजवटीत सहभागी झालेल्या सैनिकांची नावे इंडिया गेटवर लिहिली गेली आहेत. नंतरच्या सर्व महत्त्वाच्या युद्धांमध्ये हौतात्म्य पत्करलेल्या सैनिकांच्या स्मरणार्थ सरकारने राष्ट्रीय युद्ध स्मारक आणि संग्रहालय बांधले आहे.

स्वातंत्र्यानंतर देशातील हुतात्म्यांच्या स्मृती प्रित्यर्थ राष्ट्रीय युद्ध स्मारक बांधण्याची संकल्पना सर्वप्रथम 1960 साली झाली. सन १९७२ मध्ये भारत-पाक युद्धात भारताच्या सैनिकांनी धैर्य दाखवून बांगलादेशाला स्वातंत्र्य मिळवून दिले आणि या विजयानिमित्त दिल्लीतील इंडिया गेटजवळ तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या हस्ते अमर जवान ज्योती प्रज्वलित करण्यात आली. सध्या ही ज्योत राष्ट्रीय युद्ध स्मारकाच्या चिरंतन ज्योतीमध्ये समाविष्ट करण्यात आली आहे.

सन 2015 मध्ये पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी राष्ट्रीय युद्ध स्मारकाच्या बांधकामाला मान्यता दिली व वर्ष 2019 मध्ये या स्मारकाचे बांधकाम पूर्ण झाले. हे स्मारक एका दगडी स्तंभाच्या स्वरूपात आहे व 15.5 मीटर उंच आहे आणि 1962 मध्ये भारत-चीन युद्धादरम्यान देशाचे रक्षण करताना प्राण गमावलेल्या सैनिकांना श्रद्धांजली म्हणून त्याची संकल्पना करण्यात आली होती. या हुतात्म्यांच्या बलिदानाचे देशवासियांना सतत स्मरण करून देणारे राष्ट्रीय युद्ध स्मारकाचे उद्घाटन पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या हस्ते 25 फेब्रुवारी 2019 रोजी करण्यात आले.

राष्ट्रीय युद्ध स्मारकाची वैशिष्ट्ये

देशाच्या शूर सैनिकांच्या बलिदानाच्या स्मरणार्थ राष्ट्रीय युद्ध स्मारक बांधण्यात आले आहे, ज्यामध्ये 1947, 1962, 1965, 1972 आणि 1999 च्या युद्धात बलिदान दिलेल्या सैनिकांचे इतिहास मांडले गेले आहे. याशिवाय या स्मारकात, श्रीलंका पीसकीपिंग ऑपरेशन्स, ह्युमॅनिटेरियन असिस्टन्स डिझास्टर रिलीफ (HADR) ऑपरेशन्स, दहशतवाद विरोधी ऑपरेशन्स आणि युनायटेड नेशन्स पीसकीपिंग मिशन्समध्ये बलिदान दिलेल्या शहिदांचेही स्मरण करण्यात आले आहे.

या स्मारकाच्या मध्यभागी एक स्मारक स्तंभ बांधण्यात आला आहे, जिथे शहिदांच्या बलिदानाची आठवण करून देण्यासाठी अमर जवान ज्योती प्रज्वलित करण्यात आली आहे. ही ज्योत 24 तास अखंड तेवत राहते आणि देशाच्या वीरांच्या बलिदानाची आठवण देत राहते. सन 2022 मध्ये भारत सरकारने इंडिया गेटवर 1972 मध्ये प्रज्वलित केलेल्या अमर-जवान ज्योतीचाही राष्ट्रीय युद्ध स्मारकाच्या अमर-ज्योतीमध्ये विलीन करण्यात आला आहे.

स्मारकाच्या मध्यभागी असलेल्या स्मारक स्तंभाची एकूण ऊंची 15.5 मीटर आहे, जी एकूण चार चक्रांच्या मध्यभागी बांधली गेली आहे. ही सर्व चक्रे सैनिकांच्या विविध मूल्यांची स्थिती प्रकट करतात. स्मारक कॉम्प्लेक्स राजसी राजपथ आणि सेंट्रल व्हिस्टाच्या विद्यमान मांडणी आणि समरूपतेशी सुसंगत आहे. लँडस्केपिंगवर आणि आर्किटेक्चरच्या साधेपणावर भर देऊन वातावरणाचा एकसंधपणा राखला जातो. मुख्य स्मारकाव्यतिरिक्त, सैनिकांना ‘परमवीर चक्र’ या देशाच्या सर्वोच्च शौर्य पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आलेल्या सैनिकांच्या तुकड्यांना समर्पित क्षेत्र आहे. राष्ट्रीय युद्ध स्मारकाभोवती, सैनिकांच्या हौतात्म्याच्या विविध मूल्यांचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी चक्रव्यूहच्या आकारात चार चक्रे तयार करण्यात आली आहेत.

सर्व चक्रांचे वर्णन

अमर चक्र – अमर चक्र हे स्मारकाचे पहिले चक्र म्हणून स्थापित केले गेले आहे. या चक्रात रणांगणातील हुतात्म्यांच्या अमरत्वाचे प्रतीक असलेली सदैव प्रज्वलित अमर ज्योत प्रज्वलित करण्यात आली आहे. देशाच्या शूर जवानांच्या हौतात्म्याचे सतत स्मरण राहावे यासाठी हे चक्र तयार करण्यात आले आहे.

वीरता चक्र – दुसरे चक्र म्हणून बांधलेले वीरता चक्र, विविध युद्धांदरम्यान देशाच्या शहिदांनी दाखविलेले विलक्षण शौर्य प्रदर्शित करते. येथे विविध युद्धांमध्ये भारतीय सैनिकांनी दाखवलेल्या शौर्याचे चित्रण करणारी 6 भित्तीचित्रे बनवण्यात आली आहेत, जी भारतीय सैन्याच्या 6 मोठ्या युद्धांची जिवंत कहाणी आहे.

त्याग चक्र – स्मारकाचे तिसरे चक्र म्हणून त्याग चक्र देशाच्या सैनिकांच्या बलिदानाचे चित्रण करते. हे चक्र ग्रॅनाईटच्या विटांनी बनवलेल्या 16 भिंतींनी बनवलेले चक्र आहे, जे चक्रव्यूहसारखे बांधले गेले आहे. या सायकलचे वैशिष्ट्य म्हणजे येथे प्रत्येक ग्रॅनाईट विटेवर प्रत्येक शहीद जवानाचे नाव सुवर्ण अक्षरात कोरले गेले आहे. आतापर्यंत देशातील सर्व शूर सैनिकांची नावे येथे नमूद करण्यात आली असून त्यांची संख्या सूमारे 26,000 आहे.

रक्षा चक्र – राष्ट्रीय युद्ध स्मारकाचे शेवटचे वर्तुळ म्हणून रक्षा चक्र बांधले गेले आहे, जे एका वर्तुळात लावलेल्या 600 झाडांची रांग आहे. येथे लावलेली झाडे देशाच्या सीमेवर देशाच्या रक्षणासाठी उभ्या असलेल्या सैनिकांचे प्रतिनिधित्व करतात, ज्यातून आपले सैनिक आपल्या जिवाची पर्वा न करता देशाच्या रक्षणासाठी रात्रंदिवस तैनात असल्याचे दिसून येते.

नॅशनल वॉर मेमोरियलची इतर काही ठळक वैशिष्ट्ये

राष्ट्रीय युद्ध स्मारकात देशाच्या शूर सैनिकांची नावे सुवर्णाक्षरात कोरली गेली आहेत. याशिवाय सैनिकांची भित्तीचित्रे आणि परमवीर चक्र विजेत्यांचे पुतळेही येथे लावण्यात आले आहेत.

राष्ट्रीय युद्ध स्मारक येथे राष्ट्रीय युद्ध संग्रहालय देखील बांधले जात आहे जेथे भारतीय सैन्याने लढलेल्या विविध युद्धांशी संबंधित विविध प्रदर्शने संग्रहित केली जातील. हे म्युझियम शेजारील प्रिन्सेस पार्क परिसरात बांधले जाईल आणि ते भूमिगत बोगद्याद्वारे स्मारकाशी जोडले जाईल. प्रस्तावित राष्ट्रीय युद्ध संग्रहालय मेट्रोने जोडले जाईल. वॉर मेमोरियल आणि म्युझियमच्या बांधकामासाठी ५०० कोटी रुपये खर्च अपेक्षित आहे.

 राष्ट्रीय युद्ध स्मारकासाठी प्रवेश विनामूल्य

देशातील सर्व नागरिकांना देशाच्या शूर सैनिकांच्या धैर्याची आणि बलिदानाची माहिती व्हावी, यासाठी राष्ट्रीय युद्ध स्मारकामध्ये प्रवेश विनामूल्य ठेवण्यात आला आहे, जेणेकरून देशातील अधिकाधिक नागरिकांना शूर सैनिकांची माहिती मिळावी. देशाच्या युद्धस्मारक हे उत्तम प्रेक्षणीय स्थळ म्हणून प्रदर्शित करण्यासाठी येथे एलईडी दिव्यांचीही व्यवस्था करण्यात आली आहे, जेणे करून रात्रीच्या वेळी युद्धस्मारक भव्य स्वरूपात प्रदर्शित होईल. शूर सैनिकांच्या शौर्याला सलाम करण्यासाठी दररोज संध्याकाळी रिट्रीट सोहळाच्या माध्यमातून शूर सैनिकांना बँड पथकाने सलामी दिली जाते. याशिवाय रविवारी विशेष पहारा बदलून (Change of Guard) शहिदांना श्रद्धांजली वाहिली जाते.

शूर सैनिकांच्या हौतात्म्याचे प्रदर्शन करणारे, राष्ट्रीय युद्ध स्मारक आठवड्याचे सातही दिवस खुले असते. मार्च ते ऑक्टोबर उन्हाळ्यात सकाळी 9 ते संध्याकाळी 7:30 आणि हिवाळ्यात नोव्हेंबर ते मार्च या कालावधीत सकाळी 9 ते संध्याकाळी 6:30 या वेळेत तुम्ही राष्ट्रीय युद्ध स्मारकाला भेट देऊन देशाच्या शूर सैनिकांना श्रद्धांजली अर्पण करू शकता.