अवंतीबाई लोधी यांचा जन्म लोधी कुटुंबात १६ ऑगस्ट १८३१ रोजी माणकेहाडी गाव जिल्हा सिवनी येथे जमीनदार राव जुझार सिंग यांच्या घरी झाला. तिचा विवाह रामगढ (सध्याचे दिंडोरी) येथील राजा लक्ष्मण सिंह यांचा मुलगा राजकुमार विक्रमादित्य सिंग लोधी याच्याशी झाला होता. त्यांना कुंवर अमन सिंग आणि कुंवर शेरसिंग ही दोन मुले होती. १८५० मध्ये राजा लक्ष्मण सिंह मरण पावले आणि राजा विक्रमादित्य यांनी गादी ग्रहण केली.
राजा विक्रमादित्यही आजारी पडले तेंव्हा त्यांचे दोन्ही मुलगे अद्याप अल्पवयीन होते. राणी या नात्याने तिने कुशलतेने राज्य कारभार चालवला. ती अल्पवयीन मुलांची पालक आहे ही बातमी समजताच, इंग्रजांनी रामगढ राज्यावर “कोर्ट ऑफ वॉर्ड्स” ची कारवाई केली आणि राज्याच्या कारभारासाठी शेख सरबरहकर यांची नियुक्ती केली. आणि त्यांना मोहम्मद अब्दुल्लासह रामगडला पाठवण्यात आले. हा अपमान मानून राणीने सरबरहकरांना रामगढातून हाकलून दिले. मधल्या काळात राजाचे निधन झाले. आणि सर्व जबाबदारी राणीवर आली. तिने राज्यातील शेतकऱ्यांना इंग्रजांच्या सूचना न मानण्याचा आदेश दिला. या सुधारणा कार्यामुळे राणीची लोकप्रियता वाढली.
गोंड राजा शंकर शाह यांच्या अध्यक्षतेखाली झालेल्या विशाल संमेलनाच्या आयोजनासाठी प्रसिद्धीची जबाबदारी राणी अवंतीबाई यांच्याकडे आली . आपली जबाबदारी पार पाडून राणीने , शेजारील राज्यांतील राजे आणि जमीनदारांना पत्रासह काचेच्या बांगड्या पाठवल्या आणि पत्रात लिहिले.
मातृभूमीच्या रक्षणासाठी एकतर कंबर कसून घ्या किंवा काचेच्या बांगड्या घालून घरी बसा, तुमच्या धर्माची शपथ पूर्ण करा.
ज्याने ज्याने हा संदेश वाचला तो देशासाठी सर्वस्वाचा त्याग करण्यास तयार झाला. राणीच्या आवाहनाचा प्रतिध्वनी दूरवर आणि योजनेनुसार गुंजला. आजूबाजूचे सर्व राजे ब्रिटिशांविरुद्ध एकवटले. १८५६ चा उठाव सुरू झाल्यावर अवंतीबाईंनी ४००० लोकांचे सैन्य उभे केले आणि त्याचे नेतृत्व केले. ब्रिटीशांशी तिची पहिली लढाई मांडला जवळील खैरी गावात झाली , जिथे तिने आणि तिच्या सैन्याने ब्रिटीश डेप्युटी कमिशनर वॅडिंग्टनचा पराभव केला. आणि त्याच्या सैन्याला मांडला येथून पळून जावे लागले. तथापि, पराभवाने कंटाळलेल्या इंग्रजांनी सूडबुद्धीने रेवाच्या राजाच्या मदतीने परत येऊन रामगडावर हल्ला केला. अवंतीबाई सुरक्षिततेसाठी देवहरीगडच्या डोंगरावर गेल्या. इंग्रज सैन्याने रामगड पेटवला आणि राणीवर हल्ला करण्यासाठी देवहरगडकडे वळले.ब्रिटीश सैन्याला रोखण्यासाठी अवंतीबाईंनी गनिम युद्धाचा अवलंब केला. तथापि, युद्धात जवळजवळ निश्चित पराभवाला सामोरे जावे लागत असताना, तिने २० मार्च १८५८ रोजी आपल्या तलवारीने स्वतःला भोसकून मातृभूमीच्या रक्षणासाठी आपल्या प्राणांची आहुती दिली.
रामगढमध्ये राजवाड्याच्या अवशेषांपासून काही अंतरावर डोंगराच्या पायथ्याशी राणीची समाधी आहे, ती अत्यंत जीर्ण अवस्थेत आहे. याच्या जवळच रामगढ घराण्यातील इतर लोकांच्या स्मृतिचिरा आहेत.
भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर, अवंतीबाईंचे प्रदर्शन आणि लोककथांच्या माध्यमातून स्मरण केले जाते. असेच एक लोकगीत गोंड लोकांचे आहे , या प्रदेशातील वनवासी जमाती, म्हणते, ही राणी आमची आई आहे, ती इंग्रजांवर वारंवार प्रहार करते. ती जंगलांची प्रमुख आहे. तिने इतरांना (शासक, सरदार) पत्रे आणि बांगड्या पाठवल्या आणि त्यांना कारणासाठी संरेखित केले. तिने ब्रिटीशांना पराभूत केले आणि बाहेर ढकलले, प्रत्येक रस्त्यावर तिने त्यांना घाबरवले, ती जेव्हा जेव्हा घोड्यावर बसून रणांगणात शिरायची तेव्हा ती शौर्याने लढायची आणि दिवसभर तलवारी आणि भाले राज्य करत असे. अशी ती, राणी आमची आई होती.
१८५७ च्या घटनांमध्ये सामील असलेल्या , प्रशंसा केलेल्या विरांगणांपैकी (वीर स्त्रिया) आहेत, ज्या इतर उदाहरणांमध्ये राणी लक्ष्मीबाई , राणी दुर्गावती , राणी आशा देवी, झलकारी बाई , राणी महाबीरी देवी आणि उत्तर भारतातील राणी उडा देवी यांचा समावेश आहे. दक्षिण भारतातील राणी वेलू नचियार , राणी कित्तूर चेन्नम्मा आणि राणी अब्बक्का चौटा यांच्याच बरोबरीने राणी अवंतीबाईंचे नाव घेतले जाते.
अनुजा जोशी ,सोलापूर.
सौजन्य -समिती संवाद, पश्चिम महाराष्ट्र प्रांत
